Najciekawsze budowle
Zbudowana w 1837 r. nosząca imię gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, twórcy Legionów Polskich we Włoszech. Parterowa, murowana z cegły z elementami wzmacniającymi z ciosu kamiennego, strzeżona przez dwa stanowiska artyleryjskie w dwóch otworach po bokach. Widoczna także część dolna kurtyny znajdująca się w fosie. Od strony zewnętrznej otrzymała wystrój neogotycki. Zewnętrzne progi bramy znajdowały się wysoko nad rowem fortecznym (fosą suchą), na skraju stoku wałów. By umożliwić wydostanie się na zewnątrz wybudowano most z poręczami o nawierzchni drewnianej. Pozostały po nim filary arkadowe murowane z cegły.
Wybudowana w 1837 r. brama, nazywana w okresie rosyjskim „Wrotami Michajłowskimi”. Od roku 1918 jest to brama „Ks. Józefa Poniatowskiego”. Nadano jej klasycystyczny wystrój architektoniczny, a od strony południowej (strony koszar) jej architekturę wzbogacono kolumnami toskańskimi. Do bramy przez fosę wiódł drewniany most na ceglanych filarach, które rozebrano po II wojnie światowej, w celu ułatwienia dojazdu samochodów do pobliskiej piekarni.
Działobitnia zwana imieniem rosyjskiego gen. Iwana Dehna, generalnego budowniczego twierdz na obszarze Królestwa Polskiego. Została zbudowana przez Rosjan w 1839 roku jako osłona pierwszego bastionu obwodu wewnętrznego umocnień twierdzy. Budowla murowana z cegły, posiadała wielką koncentrację ognia artyleryjskiego, bo wyposażona została w 52 otwory artyleryjskie. Otoczona fosą (suchą) z murowaną przeciwskarpą, w postaci muru Carnota. Dolna kondygnacja zaopatrzona została w system chodników.
W latach 2004 – 2011r. mieściło się w niej Muzeum Kampanii Wrześniowej i Twierdzy Modlin.
Wieża artyleryjska zbudowana ok.1900 r. na rzucie litery J, ceglana z kamiennym detalem, zwana elewatorem. Położona nad Wisłą, dwu i trzykondygnacjowa, pierwotnie kryta ziemią, obecnie dachem. Od strony wewnętrznej (dziedzińca) pomieszczenia przeznaczone na izby żołnierskie, od strony zewnętrznej pomieszczenia te były częścią bojową wieży, w których w razie konieczności można było ustawić armaty. Ponieważ w okresie pobytu Rosjan w Twierdzy Nowogieorgiewsk nie było działań wojennych, aby ją wykorzystać Rosjanie urządzili w niej magazyn zbożowy (elewator). Wspólnie z młynem, magazynem mąki i piekarnią stanowiły tzw. ciąg aprowizacyjny.
Powstało na przełomie XIX i XX w, jako kasyno dla oficerów stacjonujących w twierdzy Nowogieorgiewsk. Był to pierwszy obiekt w Modlinie wyposażony w oświetlenie elektryczne, centralne ogrzewanie na parę wodną (funkcjonujące do dziś) oraz klimatyzację polegającą na nawiewaniu czystego, świeżego powietrza i wywiewie zużytego. Wciąż jednak, swoim wystrojem urzeka nas dawna sala balowa, obecnie koncertowo-widowiskowa, bogato zdobiona sztukaterią oraz dawna sala restauracyjna – dzisiejsza sala balowa, pięknie zdobiona freskami na fasecie i plafonie. Obecnie obiekt pełni rolę Wojskowego Domu Kultury.
Wewnątrz dziedzińca koszarowego znajduje się wieża wodna zwana Neogotycką Wieżą Ciśnień. Powstała ok. 1847 r. Budowla pięknie architektonicznie opracowana, na planie ośmioboku, murowana z cegły, otynkowana, dwukondygnacjowa. W przyziemiu widoczne są głębokie wnęki, w których znajdowały się koryta do pojenia koni. Najprawdopodobniej wieża wodna przestała działać ok. 1900 r., kiedy po powstaniu osiedla dla kadry, wybudowano nową wieżę ciśnień, na budynku koszarowym. Do 1939 r., wykorzystywana była tylko do pojenia koni. Wewnątrz budynku zachował się zbiornik na wodę oraz piec do podgrzewania wody datowany na 1846 r.
Poza typowymi magazynami żywnościowymi w twierdzy funkcjonowała Nowogieorgiewska Forteczna Piekarnia Wojskowa.
Przed I wojną światową średnia produkcja chleba w Nowogieorgiewsku to około 3.000 chleba dziennie.
Piekarnia funkcjonowała do 1994r. a niektóre jej urządzenia pochodziły z czasów rosyjskich.
Jedna z czterech najstarszych, murowanych budowli obronnych w Modlinie. Pamięta, bowiem czasy istnienia Księstwa Warszawskiego utworzonego w 1807 r. na mocy porozumienia cesarza Francji Napoleona Bonapartego i cesarza Rosji Aleksandra I.
Jest to budowla obronna o roli wieży artyleryjskiej – nawiązująca do wież Montalemberta(1), o dużej koncentracji ognia, który takie rozwiązania preferował w projektowanych fortyfikacjach.
Jest to również budowla zwana śródszańcem(2), a także redutą(3). Redutę usytuowano na zapleczu szańca w postaci ziemnej budowli polowej tzw. dzieła koronowego(4). Rozpoczęto ją budować latem 1811 r. Przerwano roboty wiosną 1812 r. wraz z wyprawą Wielkiej Armii przeciwko Rosji, gdzie Wielka Armia Napoleona poniosła sromotną klęskę. Już w styczniu 1813 r. Napoleon nakazał bronić na terenie Księstwa wielu twierdz, w tym i Modlina. Reduta – śródszaniec – wieża, nie uczestniczyła w podjętych w 1813 r. trzech szturmach rosyjskich na twierdzę, bowiem nie była jeszcze ukończona. Po kapitulacji Modlina Rosjanie nie interesowali się twierdzą do czasu formalnego rozwiązania Księstwa Warszawskiego po zakończeniu Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. Do tego czasu budowa reduty została zakończona, ale nie wg pierwotnego projektu z czerwca 1811 r. zatwierdzonego przez Napoleona, a wg projektu adaptowanego przez płk. Malleta(5) w listopadzie 1811 r. Reduta jest trzykondygnacyjna z przeznaczeniem pierwszego piętra dla pomieszczenia 300 osobowej załogi. Usadowiona została na kamiennym cokole, narożnikami na osi północ-południe i wschód-zachód. Na parterze w narożniku północnym pomieszczono magazyn prochowy; w południowym narożniku miała być umieszczona podziemna cysterna na wodę. Mur zewnętrzny reduty u przyziemia dochodzi do 1,8m grubości. Kazamaty mają sklepienia kolebkowe, na pierwszym piętrze oddzielane furtami. Wewnątrz reduty znajduje się dziedziniec o boku ok. 17 m. Ściany arkadowe pierwszego piętra, od strony dziedzińca nie zostały zrealizowane, zastąpiono je prostokątnymi oknami. Bok reduty ma ok. 41 m, wysokość ok. 10,5 m z murem osłonowym platformy dla 3 armat na każdym boku, a ściany reduty zbiegają się lekko ku górze. W narożnikach: wschodnim i zachodnim nie zrealizowano krętych schodów z parteru na platformę. Pierwsze piętro przeznaczone dla załogi i obrony artyleryjskiej miało pomieścić w kazamatach 19 armat (na 3-ch kierunkach po 5 armat + na jednym kierunku północno-wschodnim 4 armaty do obrony międzypola na prawo w stosunku do dzieła “korony Środkowej”); armaty można było wtoczyć po moście zwodzonym. W otworze bramnym ściany północno-zachodniej zachowały się jeszcze resztki urządzenia dźwigowego mostu zwodzonego. W przeciwskarpie fosy po przekątnej wschód-zachód pobudowano kojce dla strzelców do obrony fosy, które nie zachowały się, a fosa jest mocno zniwelowana. Jest paradoksem, że reduta nigdy nie była uzbrojona. Nie wiemy jakim celom służyła w okresie zaboru rosyjskiego do 1915 r., tym bardziej, że po 1832 r. wał tzw. “korony(6) Utrackiej” został podwyższony ponad wysokość platformy i reduta zupełnie straciła swoje przeznaczenie.
Waldemar Łysiak w swej pracy doktorskiej dowodził, że redutę projektował sam cesarz Napoleon. Kilka lat po ogłoszeniu tej rewelacji, francuski historyk wojskowości Richard Belostyk ustalił nowe fakty, m. in. to, że budowa reduty była kończona w latach 1814-1815. Wątpliwości podlega stwierdzenie W. Łysiaka, że… to jedyny na świecie budynek zaprojektowany osobiście przez cesarza Napoleona. “Żaden inny kraj nie może się pochwalić tym samym”. Jeśli to nawet jest legendą – niechaj nią pozostanie.
Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. twierdza modlińska zaczęła być zagospodarowywana przez odradzające się Wojsko Polskie, szczególnie po wojnie 1919-1920, w której także odegrała swoją rolę. Po spełnieniu się niepodległości, w pobliżu reduty zorganizowano wielki szpital wojskowy, a w reducie urządzono wielki skład apteczny. Redutę nakryto wtedy czterospadowym dachem i od strony, do której zbliżamy się w celu zwiedzania, lewy skrajny otwór strzelniczy powiększono, czyniąc z niego dodatkowe wejście na piętro po kładce przerzuconej nad fosą otaczającą redutę. Nieliczni już starzy mieszkańcy Modlina, których rodzice z dziada pradziada “pracowali przy wojsku”, nie znają tego obiektu jako jakiejś tam “reduty” – dla nich jest to “apteka”. Tak samo w okresie dwudziestolecia międzywojennego, w rejestrze zabytkowego budownictwa wojskowego, nazywano ten obiekt. W końcu lat dwudziestych w pobliżu reduty rozmieszczona została wielka jednostka: 1. Pułk artylerii lekkiej (1 pac). Ponieważ główną siła pociągową dla dział były konie, z powodu braku miejsca w in. stajniach, w kazamatach północno-zachodnich i południowo-zachodnich parterowej części reduty, także urządzono stajnię, której ślady zachowały się po dzień dzisiejszy.
Ryszard Gołąb
1) Marc Rene de MONTALEMBERT (1714-1800), fr. gen. twórca fortyfikacji poligonalnej, uznanej dopiero pod koniec XIX w.
2) Rodzaj fortu postawionego na zapleczu szańca – w tym przypadku w postaci wieży artyleryjskiej do samodzielnej obrony.
3) Obiekt fortyfikacyjny – w naszym przypadku o narysie kwadratu, przystosowany do samodzielnej obrony.
4) W twierdzach bastionowych, jakim jest najstarszy narys z lat 1807-1811 – budowla wysunięta przed narys ciągły twierdzy, tworząca tzw. obronę dalszą lub wysuniętą, nie pozwalająca atakującemu na bezpośrednie zbliżenie do zasadniczego obwodu twierdzy.
5) Jean Baptiste MALLET de Granville (1777-1846), fr. płk inż. wojsk. w Księstwie Warszawskim dowódca inżynierii wojsk K. W.
6) Dzieło – budowla ziemna w formie korony z bastionu (pięcioboku) w środku i 2-ch półbastionów na skrzydłach oraz 2-ch kurtyn (odcinków prostych łączących bastiony).
Zbudowany w 1844 r. u ujścia Narwi do Wisły. Zaprojektowany przez polskiego architekta Jana Jakuba Gaya, jako najpiękniejszy gmach Królestwa Polskiego. Spichlerz, oprócz zadań magazynowych mógł pełnić funkcje obronne, gdyż na pierwszej kondygnacji zaopatrzony został w otwory przystosowane do prowadzenia ognia zarówno artyleryjskiego, jak i z broni palnej. Rolę magazynu zbożowego pełnił do 1853 r. tj. do czasu odkupienia go przez ówczesne władze wojskowe od Banku Polskiego, z przeznaczeniem na magazyn sprzętu saperskiego (temu celowi służył do września 1939 r.). Spichlerz został w znacznym stopniu zniszczony. Zachodnie, nieistniejące dzisiaj skrzydło spichlerza, zostało rozebrane tuż po wojnie.
Kazamaty lunety tzw. schronu „płk Piętki”, wybudowane przez Rosjan w latach 1832-1841r., wysunięte są na przedpole twierdzy. Schron pokryty wałem ziemnym, niegdyś połączony tunelem komunikacyjnym z czołem lunety. Z lunety wychodziły na przedpole chodniki podziemne tzw. chodniki kontrminowe o długości ok. 60-70 m. Chodnik zakończony owalną komorą, zwaną piecem minerskim. Strop chodnika ukryty jest pod powierzchnią ziemi ok. 4 m. W ciągu chodnika znajdują się wnęki zamurowane jedną cegłą (w celu szybkiego rozbicia ściany) pozwalające dokonywać doraźnego podkopu w wymaganym kierunku bezpośrednio w ziemi lub dla ukrycia się minerów.
Forteczny Młyn Wojskowy/ Military Fortress Mill
Dawny trzykondygnacyjny Nowogieorgiewski Forteczny Młyn Wojskowy z 1900r. ( nr 98), który funkcjonował obok piekarni.
Strop młyna przykryty czapą ziemi.Elewacja ceglana.W górnej części młyna łukowate okna.
Przybudówka dobudowana po II wojnie światowej z przeznaczeniem na kancelarię magazynu technicznego.
W latach 2004 – 2012 młyn był tłem dla takich produkcji filmowych jak:
– „Czas honoru”
– „Bitwa Warszawska”
– „Róża z mazur”
– „Historia Roya”
Magazyn mąki i kasz
Magazyn mąki i kasz, zbudowany ok. 1900r. Warto podkreślić, iż Rosjanie nie kupowali żywności od miejscowych producentów. Zaopatrzenie w żywność magazynów znajdujących się na terenie twierdzy odbywało się w guberniach grodzieńskiej i wołyńskiej. Zakupiony prowiant ( mąka, kasze, mięso, alkohol) sprowadzano drogą rzeczną poprzez Dniepr i Bug.
Budynki były intensywnie eksploatowane, stąd co pół roku przeprowadzane były remonty. Wymieniano ruchome części maszyn ( wózki i taczki w młynach), bielono ściany itp.
W 2005r. nagrywano w nim film dokumentalny produkcji angielskiej pt.Bitwa nad Sommą, poświęcony jednej z największych bitewz I wojny światowej która pochłonęła ponad milion ofiar.
Bitwa rozegrała się między siłami brytyjskimi i niemieckimi nad rzeką Sommą. Wnętrza magazynu pełniły rolę szpitala dla rannych żołnierzy.
W latach 2004 – 2012 w budynku kręcono min: seriale „1920 Wojna i miłość” i „Czas honoru”.
Wieża Tatarska zwana również Czerwoną powstała w okresie rosyjskiej rozbudowy twierdzy w latach 1832 – 1841r.Pełniła zasadniczo funkcję obserwacyjna i komunikacyjną. Licząc od przyziemia koszar – taras dolny (niższy) znajduje się na wysokości 18 m, taras górny na wysokości 29 m, a wraz z nadbudówką osłaniającą ostatni ciąg schodów wieża ma 31,6 m wysokości.
Z tarasu roztacza się piękna panorama okolic Modlina. Znajdując się na górnym tarasie, jesteśmy 45 m od warstwicy n.p.m., od której liczona jest wysokość skarpy.
Kolejną budowlą, która niewątpliwie zasługuje na poświęcenie jej szerszej uwagi jest – Wieża wodna.
Wewnątrz dziedzińca koszarowego stoi pięknie architektonicznie opracowana neogotycka wieża ciśnień. Jest to budowla wzniesiona prawdopodobnie przez polskiego architekta. Zbudowana na planie koła (ośmioboku), murowana z cegły, otynkowana, dwukondygnacyjna. Otoczona jest wydatnymi filarami, będącymi przyporami, utrzymującymi sklepienie nad zbiornikiem wodnym. Przypory w górnej części są wieloboczne z płyciznami. Wierzchołki przypór zwieńczone są krenelarzem wystającym ponad dach. W zwieńczeniu ścian pomiędzy filarami odcinki gzymsu koronującego arkadkowego. Wieża stwarza wrażenie budowli lekkiej o charakterze pałacyku. Przestrzenie pomiędzy przyporami zadaszono, tworząc w ten sposób wnęki. W nich umieszczone są wylewki wody z zagiętej łukowo rury, umocowanej w otwartej paszczy głowy lwa. Obok urządzenia dzwigni, która umożliwiła pobranie wody do naczynia lub napełnienia kamiennego koryta, które wmurowane było w ścianę wnęki, co dawało możliwość napojenia koni. Zasadniczo we wnęce znajduje się jedna głowa lwa. W trzech (od strony północnej) znajdują się po dwie wylewki z mniejszymi głowami lwów. Z pojedynczych wylewek pobierano wodę prosto ze zbiornika (zimną), z wylewek umieszczonych parami, można było pobierać wodę podgrzewaną, bo tuz za ścianą zachował się piec grzewczy. Zbiornik znajdujący się na drugiej kondygnacji, umieszczony jest na potężnych filarach. Zbiornik ma 12,5 m średnicy i około 3 m wysokości, zaopatrzony w pływak, uniemożliwiający przelanie zbiornika. Do wnętrza wieży wchodzi się przez bogato dekorowane rozetami kwiatowymi dwuskrzydłowe drzwi. Do zbiornika na górze prowadzą lekko spiralne, żeliwne, ażurowe schody. Budowla jest zaniedbana. Nie ma jasności, co do roku, kiedy ją oddano do użytku. Najbardziej prawdopodobny jest rok 1847. Kiedy przestała funkcjonować, niestety nie udało się ustalić. Tak jak i tego, kiedy wybudowano wieżę ciśnień na budynku koszarowym, niemal naprzeciw bramy “Północy”. Nowa wieża wybudowana została najprawdopodobniej dla zwiększenia ciśnienia i większego zapotrzebowania na wodę, po wybudowaniu osiedli dla kadry, w tym i kasyna oficerskiego w okolicach 1900r.
Ryszard Gołąb
- P1 – zapole fortu I
- P2 “Myza” – zapole fortu I
- P3 “Ogród Komendanta” (Prochownia im. płk. Edwarda Malewicza)
- P4 “Czerwona” – zapole fortu III
- P5 – zapole fortu XVIII
- P6 – zapole fortu VI
- P7 – zapole fortu VIII
- P8 “Biała” – zapole fortu II
- P9 – zapole fortu XVIII
- P10 “Ordona” – zapole fortu V
- P11 “gen.J.Zajączka” – zapole fortu VII